Từ bao đời nay, ngôi chùa gắn liền với biểu tượng tâm linh trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt, là chốn thanh tịnh để con người tìm về nơi chiều sâu tâm thức, gửi gắm niềm tin vào sự chở che, cầu mong cuộc sống bình yên, an lạc. Trên khắp mọi miền đất nước, từ thành thị đến nông thôn, từ đồng bằng đến miền núi hay vùng hải đảo xa xôi, không đâu trên lãnh thổ dải đất hình chữ S này lại thiếu vắng bóng dáng của những ngôi chùa. Hình ảnh những ngôi chùa uy nghiêm, sừng sững giữa biển cả Trường Sa – quần đảo tiền tiêu của Tổ quốc, không chỉ minh chứng cho truyền thống văn hóa tín ngưỡng ngàn đời của người Việt hiện diện nơi trùng khơi, mà còn là biểu tượng hồn thiêng sông núi, là cột mốc văn hóa nơi hải đảo, khẳng định và củng cố vững chắc chủ quyền biển, đảo Việt Nam.
TỪ AM THỜ ĐẦU TIÊN
Hàng ngàn năm qua, người Việt đã gắn bó với sông nước và biển khơi. Theo sử sách ghi lại, từ xưa, trên các đảo giữa biển Đông, trong đó có quần đảo Trường Sa (tỉnh Khánh Hòa), những ngư dân đánh cá xa bờ quen với cuộc sống lênh đênh trên sóng nước, luôn phải đối mặt với nhiều hiểm nguy rình rập, khi đặt chân lên đảo đã lập các am, miếu thờ nhỏ. Ban đầu, những am thờ này dựng lên khá đơn giản, có khi chỉ là những viên đá xếp tầng và có mái che chắn để thắp nhang cầu trời, khấn Phật cho những chuyến ra khơi thuận buồm xuôi gió. Sau này, dựa vào dấu vết của những am thờ đó, các ngôi chùa dần dần được định hình và phát triển.
Nhờ sự phát tâm, ủng hộ của nhiều địa phương, đơn vị, tổ chức, cá nhân, Phật tử trong và ngoài nước cùng chung tay hướng về Trường Sa với tình cảm sâu sắc và thiêng liêng nhất, chỉ trong vòng 6 năm, từ 2008 đến 2014, Quân chủng Hải quân, Giáo hội Phật giáo Việt Nam và tỉnh Khánh Hòa đã phối hợp trùng tu, tôn tạo, xây dựng khang trang, bề thế 6 ngôi chùa trên các đảo thuộc quần đảo Trường Sa, gồm: chùa Song Tử Tây (đảo Song Tử Tây), chùa Trường Sa Lớn (đảo Trường Sa Lớn), chùa Sinh Tồn (đảo Sinh Tồn), chùa Nam Huyên (đảo Nam Yết), chùa Vinh Phúc (đảo Phan Vinh) và chùa Sơn Linh (đảo Sơn Ca). Năm 2022 đã hoàn thành việc khôi phục, xây dựng thêm 3 ngôi chùa tại các đảo Trường Sa Đông, Sinh Tồn Đông và Đá Tây A. Giữa sóng gió và khắc nghiệt của thiên nhiên, sự hiện diện của những công trình tôn giáo nơi đây không chỉ thể hiện sự quan tâm của Đảng, Nhà nước đến quân dân Trường Sa, đáp ứng nguyện vọng đời sống tâm linh của quân dân trên đảo mà còn là sự khẳng định chủ quyền thiêng liêng trên mảnh đất máu thịt của Tổ quốc nơi đầu sóng ngọn gió. Đồng thời chứng minh Phật giáo luôn gắn bó, đồng hành cùng dân tộc, phát huy truyền thống “Hộ quốc an dân”, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Kể từ khi được xây dựng đến nay, những ngôi chùa đã trở thành địa điểm tâm linh giúp ngư dân vươn khơi bám biển, là điểm sinh hoạt văn hóa và gắn kết tình quân dân đang sinh sống trên quần đảo Trường Sa.
ĐẾN NHỮNG NGÔI CHÙA UY NGHIÊM GIỮA BIỂN KHƠI
Trước nắng gió Trường Sa, vẻ đẹp uy nghi, trầm mặc của những ngôi chùa nổi bật giữa không gian bao la đất trời và biển cả. Mỗi ngôi chùa mang một vẻ đẹp riêng với quy mô khác nhau, nhưng tất cả đều tọa lạc ở địa thế đặc biệt – trên thềm biển Đông, nơi hải đảo xa xôi, bao quanh bởi bốn bề sóng nước. Hầu hết các ngôi chùa trên quần đảo Trường Sa đều được thiết kế mang đậm nét kiến trúc thuần Việt giống như các ngôi chùa truyền thống. Trong khuôn viên đẹp, hài hòa, bên cạnh bóng dáng cây đa, cây Bồ đề quen thuộc, hình ảnh cây phong ba, cây bàng vuông tạo thành không gian đan xen hài hòa giữa vẻ thâm nghiêm của ngôi chùa truyền thống với sự kiên cường của ngôi chùa nơi hải đảo, tượng trưng cho sức sống mãnh liệt luôn hiện diện nơi quần đảo giữa trùng khơi.
Chùa Trường Sa Lớn tọa lạc ở vị trí trung tâm thị trấn Trường Sa, trên đảo Trường Sa Lớn, khuôn viên chùa khá rộng và đẹp. Còn chùa trên đảo Song Tử Tây là ngôi chùa lớn nhất ở Trường Sa, có quy mô khá lớn với cảnh quan thoáng đãng. Chùa Vinh Phúc trên đảo Phan Vinh, nằm sát bờ biển, mang nét đẹp bình dị mà thâm trầm, tựa hồ như bức tranh pha trộn nhiều sắc thái. Riêng chùa Nam Huyên trên đảo Nam Yết được xây dựng kiên cố với hàng cột và bậc tam cấp bằng đá nguyên khối. Mệnh danh là “đảo dừa” nên ngôi chùa nơi đây được bao quanh bởi một màu xanh ngắt của những rặng dừa hiên ngang cùng gió bão nắng mưa. Nằm ở đảo Sơn Ca, chùa Sơn Linh xây dựng trên triền cát trắng và san hô, cổng chùa tọa sát mép sóng hướng ra vùng biển rộng.
Điểm chung của những ngôi chùa trên quần đảo Trường Sa là đều được xây dựng theo phong cách Phật tự Bắc bộ truyền thống với kiến trúc số gian lẻ, thường là một gian hai chái, hay ba gian hai chái, mái cong có đầu đao và sử dụng nhiều loại gỗ quý, chịu được độ mặn của nước biển. Chánh điện uy nghi với những pho tượng Phật nặng hàng chục tấn được làm từ đá quý; hoành phi, câu đối đều sơn son thếp vàng, chạm trổ cầu kỳ. Điều này vừa nói lên sức cảm hóa to lớn của đạo Phật với ý nghĩa là chỗ dựa tinh thần cho con người, đồng thời khẳng định chủ quyền bền vững của dân tộc trên vùng lãnh thổ thiêng liêng.
Cùng với điện thờ Phật, các ngôi chùa ở Trường Sa đều có bia tưởng niệm ghi danh các anh hùng, liệt sĩ đã anh dũng chiến đấu, hy sinh vì sự nghiệp bảo vệ chủ quyền biển đảo. Đảo Song Tử Tây và Nam Yết còn có tượng đài Quốc công tiết chế Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn – vị danh tướng vĩ đại thời Trần. Đảo Trường Sa Lớn có nhà tưởng niệm Bác Hồ; đảo Sơn Ca với tượng đài và công viên Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Tất cả những công trình đó đã trở thành một quần thể kiến trúc văn hóa, lịch sử, tâm linh tiêu biểu thuần túy Việt Nam trên biển Đông, góp phần khơi gợi truyền thống anh hùng, kiên cường giữ đất, giữ đảo của cha ông, tiếp thêm ý chí và sức mạnh cho quân dân trên đảo.
Trên bình diện tổng thể, những ngôi chùa ở Trường Sa có nhiều nét đặc trưng, mỗi sự khác biệt đều gắn với thông điệp về hòa bình và chủ quyền đất nước. Điều đặc biệt nhất của những ngôi chùa ở đây là cổng chùa và gian chính điện đều quay mặt ra biển Đông theo hướng nhìn về thủ đô Hà Nội – trái tim của cả nước với ý nghĩa thiêng liêng là hướng về nơi cội nguồn tinh hoa văn hiến dân tộc. Tất cả các viên gạch xây chùa đều in hình quốc huy nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam như một sự khẳng định giá trị tâm thức và chủ quyền có tính lịch sử bền vững muôn đời của dân tộc Việt Nam. Ngoài ra, sự khác biệt là hoa văn, họa tiết trang trí mái chùa không giống với các biểu tượng long, ly, quy, phụng như những ngôi chùa truyền thống mà trang trí vạch nét cong vút biểu tượng hình sóng biển in trên nền trời xanh thẳm, mang đậm dấu ấn đặc trưng của ngôi chùa giữa đại dương. Mỗi ngôi chùa nơi đây không đơn thuần mang ý nghĩa tâm linh, mà còn là những ngôi chùa “chủ quyền”. Hình ảnh lá cờ đỏ sao vàng – biểu tượng quốc gia là lời khẳng định đanh thép cho chủ quyền hợp pháp, không thể tranh chấp trên biển Đông. Cũng như những cột mốc quốc giới ở đất liền, những cột mốc chủ quyền trên các đảo được xây dựng bằng mồ hôi, xương máu, sự hy sinh của biết bao thế hệ người Việt Nam.
Khác biệt với những ngôi chùa trong đất liền thường được viết bằng chữ Hán hoặc chữ Nôm, tất cả các ngôi chùa ở Trường Sa từ cổng chùa tới hoành phi, câu đối trong chùa đều được viết hoàn toàn bằng chữ Quốc ngữ. Đó cũng là sự khẳng định một chân lý: chủ quyền quốc gia luôn song hành với văn hóa dân tộc, người Việt giữ gìn tiếng Việt như giữ gìn từng tấc đất mà tiền nhân đã để lại. Và ở bất cứ nơi đâu trên quê hương Việt Nam, bản sắc văn hóa Việt Nam luôn hiện hữu, trường tồn và phát triển. Tất cả những dòng chữ trên câu đối trong các chùa đều mang hàm ý sâu sắc, không chỉ thấm đẫm triết lý đạo Phật, ca ngợi cảnh sắc kỳ vĩ của đất trời biển đảo Trường Sa mà còn là tuyên ngôn về chủ quyền bất khả xâm phạm của dân tộc đã có tự ngàn xưa trên mảnh đất tiền tiêu của Tổ quốc:
“Uy thần biển đảo cổ vẫn truyền
Chùa Phật Trường Sa nay còn tỏ”.
“Cá đọc kệ được thành tiên
Rồng nghe kinh mà mộ đạo”.
“Mây lành che Đông Hải, một trời cam lộ tưới Trường Sa
Thắng tích ánh đảo xa, vạn cổ danh lam truyền Song Tử”.
“Chùa chiền sừng sững nguy nga đất Việt nổi danh lam
Quần đảo huy hoàng chất ngất biển Đông ngời thắng cảnh…”.
Cùng với điện thờ Phật, các ngôi chùa ở Trường Sa đều có các ban thờ anh hùng, liệt sĩ đã anh dũng hy sinh trong sự nghiệp bảo vệ chủ quyền biển đảo của Tổ quốc. Những hoạt động cầu siêu cho các anh hùng liệt sĩ vị quốc vong thân và các đồng bào tử nạn trên vùng biển thuộc quần đảo Trường Sa được các chùa tổ chức hàng năm để tưởng nhớ những người con đã hiến trọn tuổi xuân, nằm lại giữa biển khơi để cờ Tổ quốc được tung bay trên đảo.
Giữa sóng gió và sự khắc nghiệt của thiên nhiên, những ngôi chùa ở Trường Sa vẫn đang là điểm tựa tâm linh vững chắc cho những ngư dân quanh năm vươn khơi bám biển, san sẻ bớt sự cô đơn xa gia đình, người thân, lênh đênh trên hành trình mưu sinh giữa vùng biển nhiều bất trắc này. Do đó, những ngôi chùa là điểm đến không thể thiếu, dù ngày rằm, mùng một hay dịp lễ Tết, ngư dân trên các ngư trường quanh đảo trong những chuyến đánh bắt xa bờ với hải trình dài ngày, mỗi khi có dịp cũng thường ghé lên đảo thăm viếng chùa lễ Phật, thành kính cầu nguyện cho những chuyến đi trời yên biển lặng. Đối với cán bộ, chiến sĩ và người dân trên đảo, dù ngày thường hay các dịp lễ đều đến chùa dâng hương, cúng Phật, cầu sức khỏe, bình an cho bản thân và gia đình. Trong đời sống tâm linh của quân dân quần đảo Trường Sa, chùa trở thành ngôi nhà chung, mang đến sự bình an, thanh tịnh, hướng niềm tin con người nơi cửa Phật, đoàn kết cùng nhau xây dựng cuộc sống trên đảo, bảo vệ chủ quyền, lãnh hải thiêng liêng của Tổ quốc.
PHẬT GIÁO ĐỒNG HÀNH CÙNG BIỂN ĐẢO TỔ QUỐC
Lịch sử đã chứng minh, Phật giáo luôn đồng hành cùng sự phát triển của dân tộc. Thời Trần, vua Trần Nhân Tông được tôn xưng là Phật hoàng, sáng lập nên dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử, đã từng lãnh đạo quân dân đánh tan quân Mông – Nguyên. Nối tiếp truyền thống đó, có những thời điểm, tu sĩ Phật giáo đã phải “Cởi áo cà sa khoác chiến bào” để giữ gìn bờ cõi trước khi tiếp tục đời tu. Tinh thần tùy duyên của Phật giáo trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc đã được biểu hiện đến hôm nay. Những ngôi chùa ở đảo và cuộc dấn thân hành đạo của chư Tăng đã cho thấy rõ điều đó. Phát huy truyền thống Phật giáo Việt Nam “Hộ quốc an dân” theo tinh thần “Đạo pháp gắn liền với dân tộc”, hình ảnh các sư thầy có mặt ở nơi lãnh hải xa xôi của Tổ quốc đã chứng minh Phật giáo luôn đồng hành cùng biển đảo và dân tộc. Sự hiện diện vững chãi của những ngôi chùa nơi đảo xa với hình ảnh chiếc áo cà sa kiên cường nơi đầu sóng ngọn gió là cầu nối gửi gắm bao tình cảm, sự sẻ chia của những người con Phật nơi đất liền nói riêng và toàn thể người dân Việt Nam nói chung. Phật giáo đã làm tròn nhiệm vụ phụng sự chúng sinh, cúng dường chư Phật, xóa nhòa khoảng cách giữa đất liền và hải đảo.
Các chùa trên quần đảo Trường Sa đều có sư trụ trì. Hàng năm, Giáo hội Phật giáo tỉnh Khánh Hòa đều bổ nhiệm chư Tăng ra các chùa trên đảo phụng sự Phật pháp. Các Ngài đều phát nguyện ra đảo bằng tình yêu người tu sĩ đối với mảnh đất máu thịt của Tổ quốc. Họ đã thỉnh nguyện xin ra các chùa trên quần đảo để hành đạo, mang tâm nguyện tu dưỡng đạo tâm, góp sức truyền bá, lan tỏa Phật pháp, làm phong phú đời sống tâm linh, đem đến môi trường sống thân thiện, giúp quân dân trên đảo sống hướng thiện, đoàn kết. Điểm đặc biệt ở nơi quần đảo tiền tiêu này, các nhà sư trụ trì tựa như những chiến sĩ ngày đêm thầm lặng canh giữ đất trời, vùng biển chủ quyền, luôn gần gũi với cán bộ quân dân trên đảo. Qua đó, không chỉ phục vụ tốt đời sống tâm linh, mà còn đóng góp xây dựng cuộc sống, mang lời kinh tiếng kệ để truyền bá tâm lành ý Phật, giảng pháp cho những người dân yêu nước, cho các chiến sĩ vững tâm, bền chí, nguyện cầu quốc thái dân an, biển đảo yên bình. Các sư trụ trì đã thực hiện đúng tinh thần của triết lý nhà Phật, đem tấm lòng từ bi, hỷ xả của Đức Phật phổ độ và che chở cho cuộc sống của con dân Việt ngoài đảo xa, khi các Ngài không quản ngại xa xôi, khắc nghiệt, vượt mọi khó khăn, gian khổ, vững tâm tu hành, cống hiến hết mình để chăm lo công tác Phật sự, gìn giữ truyền thống văn hóa, phát triển mạch nguồn đạo pháp, khẳng định tinh thần yêu nước, yêu biển đảo của con người Việt Nam.
Ở Trường Sa, mỗi ngôi chùa không chỉ thể hiện chiều sâu văn hóa tâm linh, mà còn là những cột mốc chủ quyền trên biển. Hình ảnh lá cờ Tổ quốc và cờ Phật giáo cùng tung bay trên các đảo là sự khẳng định, ở nơi đâu có người Việt sinh sống, nơi đó có mái chùa; nơi nào thuộc lãnh thổ chủ quyền của đất nước, ở đó có hình bóng của người tu sĩ. Phật giáo thịnh phát ngay trên mảnh đất Trường Sa thân yêu, nhà sư – chiến sĩ – ngư dân cùng chung một tấm lòng, phụng sự Tổ quốc, nguyện cầu cho đất nước thái bình, nhân dân an lạc, cho các thế hệ hôm nay và mai sau được sống trong tình yêu thương. Hoằng pháp tại Trường Sa thể hiện rõ nét tinh thần đạo Phật đồng hành cùng dân tộc, để ánh dương Phật pháp ngày càng tỏa rạng, chiếu soi khắp từng tấc đất nơi biển đảo quê nhà.
Có thể nói, những ngôi chùa trên quần đảo Trường Sa đã trở thành biểu tượng hội tụ truyền thống văn hóa tâm linh người Việt. Vượt qua bão táp phong ba, những ngôi chùa thâm nghiêm trước biển luôn vững vàng vượt qua mọi sóng gió như minh chứng cho tình yêu biển đảo, lòng yêu nước và niềm tự hào của mỗi người con đất Việt nơi đảo xa luôn hướng về Tổ quốc. Không chỉ là chứng nhân cho sự chuyển mình với nhiều khởi sắc của Trường Sa, những ngôi chùa nơi đây còn là sự khẳng định đầy thuyết phục, tiếp nối liên tục quá trình thực thi chủ quyền dân tộc trên vùng quần đảo thiêng liêng của Tổ quốc.
Chú thích:
* Thạc sĩ Đinh Thị Duyến, Giảng viên Khoa Công tác Đảng, Công tác chính trị, Học viện Hải quân.
Tài liệu tham khảo:
1. Bùi Chiến, Ngàn khơi vẳng tiếng chuông chùa, https://baolaichau.vn.
2. Lữ Mai – Trần Thành, Chuông chiều trên biển Trường Sa, https://giacngo.vn.
3. Nguyễn Thành Trung, Phật đản nơi huyện đảo Trường Sa, https://www.phattuvietnam.net.