Kiến trúc chùa Tiên Đồng, chùa Kim Liên xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng (Nguyễn Trọng Thanh – Nguyễn Ngọc Tiến)

TẢI FILE PDF
—————-

          1. Đôi nét về lịch sử kiến trúc Phật giáo huyện Tiên Lãng

          Phật giáo đã sớm truyền vào nước ta, trong đó, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng đã là một trong những vùng đất sớm tiếp nhận ánh sáng, tư tưởng “từ bi hỷ xả” của đạo pháp Thích Ca. Văn bia chùa Đót Sơn ở Kinh Lương (xã Cấp Tiến, huyện Tiên Lãng) cho biết, chùa có từ đời nhà Lương (505 – 543), trải qua các đời Lý, Trần, chùa được hưng công sửa sang với quy mô to hơn, lộng lẫy hơn.

          Thời Mạc, chùa chiền trên địa bàn huyện Tiên Lãng tiếp tục được trùng tu, sửa chữa với sự trợ duyên của hoàng thân quốc thích triều đình, cùng với đó là sự ra đời của hàng loạt các ngôi chùa mới mà nhiều văn bia ghi nhận như: Chùa Đông Ninh (Hà Lâu tự), xã Tiên Minh (1589); chùa Minh Thị, xã Toàn Thắng (1574); chùa Hồng Khánh, xã Toàn Thắng (1589); chùa Sùng Ân (Phú Kê), thị trấn Tiên Lãng (1578); chùa Bảo Khánh, xã Kiến Thiết (1589)… Nội dung văn bia cung cấp thông tin về kiến trúc của chùa Đông Ninh vào thời Mạc với bố cục mặt bằng theo kiểu “nội công ngoại quốc” đã gặp ở nhiều ngôi chùa cùng thời, hoặc có niên đại tạo dựng sớm hơn.

          Sang đến thời Lê Trung Hưng, thời Nguyễn và thời gian sau này, chùa trên địa bàn huyện đều được các vị sư trụ trì, cùng dân làng và các thiện tín xa gần góp công của trùng tu, trang hoàng ngày càng khang trang tố hảo. Kiến trúc chùa vào các giai đoạn này ngoài sự kế thừa theo các lối bố cục truyền thống thì cũng đa dạng hoá hơn với lối chữ Đinh, chữ Công v.v..

          Từ tư liệu lịch sử, văn bia, phế tích kiến trúc ở nhiều ngôi chùa trên địa bàn huyện Tiên Lãng cho chúng ta thông tin về lịch sử kiến trúc của các ngôi chùa, đồng thời đối sánh với kiến trúc Phật giáo hiện nay để thấy được sự kế thừa tinh hoa kiến trúc Phật giáo mà lớp lớp thế hệ người dân Tiên Lãng đã và đang tạo dựng.

          2. Kiến trúc chùa Tiên Đồng và chùa Kim Liên

          2.1 Chùa Tiên Đồng

          Chùa Tiên Đồng (先同寺), toạ lạc thôn Đồng Cống, xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng. Theo các cụ trong làng, Đồng Cống vốn không có chùa riêng, mà chỉ có ngôi chùa chung với các làng xã Hà Đới, Ngọc Động và Đồng Cống. Chùa xưa nằm cách vị trí chùa hiện nay khoảng 1km theo đường chim bay. Chùa Tiên Đồng được tạo dựng vào năm 1999 và nằm liền kề trong cùng một khuôn viên với đình Đồng Cống.

          Chùa Tiên Đồng toạ lạc trên thế đất bằng phẳng. Hướng mặt tiền nhìn về chính Tây, đây là hướng được dùng phổ biến trong các ngôi chùa Việt.

          – Kiến trúc và liên kết hệ khung chịu lực chùa: Chùa có bình đồ kiến trúc theo kiểu thức chữ Đinh truyền thống, gồm có 03 gian 02 chái (hay còn gọi 5 gian) gian tiền đường và 02 gian thượng điện. Kiến trúc chùa xây kiểu tường hồi bít đốc, tay ngai trụ biểu. Phần mái gồm có mái trước và mái sau. Mái được lợp ngói mũi hài, màu nâu đỏ. Kiến trúc công trình chủ yếu được xây dựng bằng vật liệu hiện đại.

          Liên kết hệ khung chịu lực của chùa bao gồm các bộ vì nóc, vì nách, liên kết phần hiên với kẻ cổ ngỗng, các thanh xà và hệ thống cột chịu lực. Toà tiền đường thiết kế với các hàng chân cột, gồm có hàng cột cái, hàng cột quân. Tuy nhiên, để đảm bảo không gian rộng rãi cho gian chính giữa để nhà sư và các phật tử tụng kinh, niệm Phật, liên kết chịu lực hai bộ vì gian chính giữa được thiết kế trốn hàng cột cái phía trước, và thay thế vào đó là một thanh xà (hay còn gọi là quá giang) nối từ cột cái phía trong ra đỉnh đầu cột quân phía ngoài. Với liên kết dùng quá giang như thế này vẫn đảm bảo sự liên kết bền chặt của các cấu kiện trong bộ vì và đảm bảo sức chịu lực chắc chắn cho toàn bộ kiến trúc toà công trình. Đồng thời, thay thế các hàng cột quân phía trong bằng hình thức bít đốc trực tiếp vào đầu tường bao.

          Để mở rộng không gian của toà tiền đường về phía hiên, liên kết toà công trình được bổ sung thêm hệ thống các cột hiên và sử dụng kẻ để gắn kết hệ thống các cột quân và hệ thống các cột hiên lại với nhau.

          Với các hệ vì chịu lực, chịu sức nặng của hệ mái toà công trình, vì nóc được thiết kế theo kiểu thức “chồng rường giá chiêng”, các con rường được chồng lên nhau thông qua các đấu kê được đắp theo kiểu đấu vuông thót đáy. Các con rường được sắp xếp ngắn dần thèo độ dốc của mái; trên lưng các con rường làm điểm đỡ các hoành mái phía trên.

          Vì nách được thiết kế kiểu thức “chồng rường trụ trốn”, liên kết và chức năng của hệ vì tương đồng với vì nóc.

          – Trang trí trên kiến trúc: Trang trí trên kiến trúc chùa Tiên Đồng tập trung chủ yếu vào hệ mái và các hệ vì của toà công trình.

          Chính giữa bờ nóc hệ mái toà tiền đường trang trí \đắp vẽ bức đại tự, lòng đại tự nhấn ba chữ Hán là “Tiên Đồng tự”, ý chỉ tên gọi của ngôi chùa là “chùa Tiên Đồng”. Hai mặt bên và phía trên của đại tự đắp vẽ hoa văn triện lá dắt. Hai đầu kìm tạo trụ đấu vuông thót đấy và đắp hình tượng kìm ngậm bờ nóc. Hình tượng kìm được tạo tác với đầu hình rồng, hai chân chống trên phần mái phía bờ dải, đuôi thon, xoắn nhẹ nhàng và dựa trên lòng đấu vuông phía dưới.

          Trang trí trên các bộ vì tập trung vào toàn bộ các đấu vuông thót đáy được đắp vẽ thành hình hoa sen. Một biểu tượng được sử dụng phổ biến trong trang trí kiến trúc Phật giáo xưa nay. “Trong Phật giáo, hoa sen là biểu tượng của sự tinh khiết, thức tỉnh và trung thành, vì loài hoa này mọc lên từ bùn lầy nhưng vẫn giữ được bản thân trong sạch, thanh cao. Bên cạnh đó, hoa sen còn biểu trưng cho giá trị đạo đức, sự thánh thiện và thuần khiết, cũng như sự duy trì và phát triển Phật pháp. Hoa sen hội tụ đầy đủ trong mình ý nghĩa triết học, nhân sinh cao quý và phẩm cách cao đẹp. Theo đó, Phật giáo lấy hoa sen làm Phật đài, biểu tượng tinh thần về 5 điều cơ bản: Tính vô nhiễm; Tính thuần khiết; Tính thanh lọc; Tính thuỳ mị; Tính kiên nhẫn”280.

          Liên kết hệ khung chịu lực toà thượng điện với các bộ vì nóc, vì nách được liên kết và trang trí đắp vẽ hoa văn tương đồng với toà tiền đường. Không gian của toà công trình được đặc biệt chú trọng với ngôi tam bảo đặt hệ thống tượng Phật.

          Nhìn tổng thể, kiến trúc chùa Tiên Đồng mới được tạo dựng, song với cách thức xây dựng theo lối cổ truyền tường hồi bít đốc, mái ngói vẩy, trụ biểu hiên; kiến trúc phát triển theo chiều ngang (không lên cao), đồng thời liên kết hệ khung chịu lực toà công trình bởi các bộ vì kèo, kẻ, xà ngang, xà dọc… theo thức kiến trúc truyền thống của Việt Nam. Hơn thế nữa, trang trí trên kiến trúc chủ yếu đắp vẽ các đề tài như: Kìm ngậm bờ nóc, cuốn thư, đấu vuông thót đáy, hoa sen; hổ phù, chim phượng trên các trụ biểu… đã góp phần làm cho kiến trúc và mỹ thuật ngôi chùa mang đậm dáng dấp truyền thống và làm bật lên nét cổ kính, trang nghiêm.

          2.2. Chùa Kim Liên

          Chùa Kim Liên (金連281寺) toạ lạc thôn Kim Đới, xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng và nằm trong cùng một khuôn viên với miếu Kênh Đào. Theo người dân địa phương, trước đây, chùa được dựng ở vị trí khác trong làng. Khoảng năm 2010, chùa được chuyển về gần miếu Kênh Đào như hiện nay.

          Chùa Kim Liên toạ lạc trên một gò đất cao giữa cánh đồng của thôn Kim Đới, xung quanh có nhiều cây xanh, đặc biệt có nhiều cây lim cổ thụ đã được Hiệp hội bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam vinh danh là Cây Di sản Việt Nam. Chùa cũng có hướng mặt tiền nhìn về phía Tây như chùa Tiên Đồng.

          – Kiến trúc và liên kết hệ khung chịu lực chùa: Chùa Kim Liên có bình đồ kiến trúc dạng thức chữ Đinh truyền thống và được xây dựng chủ yếu bằng vật liệu hiện đại, xi măng cốt sắt. Kiến trúc chùa được thiết kế kiểu tường hồi bít đốc, tay ngai trụ biểu, mái lợp ngói mũi hài, màu nâu đỏ.

          Kiến trúc chùa gồm có 03 gian tiền đường và 01 gian thượng điện. Tòa tiền đường có mặt bằng hình chữ nhật với ba gian, nền được lát bằng gạch hoa giả vân gỗ và cao hơn mặt sân 0.4m. Hệ khung chịu lực chính của toà tiền đường được dựng trên cơ sở hai bộ vì kèo, với vì nóc kiểu thức “kèo kẻ”, kẻ được tạo tác kiểu kẻ cổ ngỗng, trên lưng kẻ để ván được khoét thành hộc để đỡ các hoành mái phía trên. Vì nách tạo kiểu thức “kẻ ngồi”, kẻ có nhiệm vụ kết nối điểm đầu cột cái với điểm đầu cột quân.

          Do hạn chế về diện tích, nên trong liên kết hệ khung chịu lực toà tiền đường chùa Kim Liên, người thiết kế đã dùng lối trốn cột (trốn hàng cột cái phía trước và hàng cột quân phía sau) để giảm bớt sự chật hẹp cho không gian của công trình. Tuy nhiên, việc thiết kế kiến trúc kiểu thức này đã tạo sự ra đời của một xà ngang (còn gọi là quá giang) làm nhiệm vụ kết nối các cột cái, cột quân lại với nhau, từ đó làm tăng thêm độ bền chắc cho hệ khung chịu lực của toàn bộ kiến trúc chùa.

          – Trang trí trên kiến trúc chùa Kim Liên: Tập trung chủ yếu vào hệ mái và các hệ vì của toà công trình.

          Cũng giống như chùa Tiên Đồng, chính giữa bờ nóc hệ mái toà tiền đường chùa Kim Liên trang trí đắp vẽ bức đại tự, lòng đại tự nhấn ba chữ Hán là “Kim Liên tự”. Hai mặt bên và phía trên của đại tự đắp vẽ hoa lá thiêng. Hai đầu kìm tạo trụ đấu vuông thót đáy và đắp hình tượng kìm ngậm bờ nóc. Hình tượng kìm được tạo tác với đầu hình rồng, hai chân chống trên phần mái phía bờ dải, đuôi thon, xoắn nhẹ nhàng và dựa trên lòng đấu vuông phía dưới. Cuối bờ dải tạo các trụ, phía trên tạo hình hai đấu vuông thót đáy úp lưng vào nhau, phía trên gắn bông sen được làm từ sứ.

          Trang trí trên các bộ vì tập trung vào toàn bộ các đấu vuông thót đáy được đắp vẽ thành hình hoa sen.

          Thượng điện được xây dựng đơn giản với một gian. Không gian của toà công trình được thiết kế các bậc dật tam cấp, phía trên đặt hệ thống tượng phật.

          3. Kết luận

          Xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng là vùng đất có truyền thống lịch sử, văn hoá, nơi cộng đồng đã cùng nhau xây dựng nên các công trình tôn giáo, tín ngưỡng để phục vụ nhu cầu sinh hoạt văn hoá, tín ngưỡng chung của cộng đồng, trong đó có chùa Tiên Đồng, thôn Đồng Cống và chùa Kim Liên, thôn Kim Đới.

          Đây là hai công trình tôn giáo mới được tạo dựng, xong lại đóng vai trò hết sức quan trọng trong đời sống tinh thần của nhân dân địa phương. Chùa Tiên Đồng, chùa Kim Liên là nơi các tín đồ, phật tử năng đến để tụng kinh, niệm Phật, tu rèn tâm tính, hướng bản thân đến từ bi, hỷ xả, khuyến khích con người làm điều thiện, việc ích cho đời thêm tươi vui, khoẻ mạnh.

          Từ thực tế nhìn nhận về kiến trúc của hai ngôi chùa này trong hệ thống kiến trúc chùa trên địa bàn huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng, quả thực hai ngôi chùa của xã Tiên Thanh còn khiêm nhường, chưa được quy hoạch tổng thể, bài bản và khoa học. Thiết nghĩ, trong thời gian sớm nhất, với quyết tâm của bản tự, chính quyền, nhân dân địa phương và thiện đức, hằng tâm hằng sản của tín đồ phật tử muôn phương sẽ góp phần vào hoạt động trang hoàng điện Phật và kiến trúc chùa Tiên Đồng, chùa Kim Liên, xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng.

          Đề xuất và khuyến nghị:

          – Đối với nội thất điện Phật: Hệ thống tượng Phật, tượng pháp cần được bài trì trang nghiêm, thành kính và khoa học;

          – Bổ sung các công trình như nhà Tổ, trai phòng, tăng phòng, nhà khách, tam quan…; bổ sung các công trình phụ trợ nhằm góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của công trình tôn giáo thờ Phật ở địa phương, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tôn giáo, tín ngưỡng của bản tự, đông đảo Phật tử, nhân dân trong và ngoài địa phương;

          – Trong thời gian tới, khi có đầy đủ điều kiện về nhân lực, vật lực, đồng thời được sự đồng thuận của cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền, chính quyền và nhân dân địa phương, tiến hành quy hoạch tổng thể kiến trúc công trình, không gian cảnh quan thiên nhiên chùa Tiên Đồng, chùa Kim Liên.

 

 

 

Tài liệu tham khảo:

  1. Bảo tàng Hải Phòng, 2021, Lý lịch di tích đình Đồng Cống – chùa Tiên Đồng, xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng.
  2. Bảo tàng Hải Phòng, 2021, Lý lịch di tích miếu Kênh Đào – chùa Kim Liên, xã Tiên Thanh, huyện Tiên Lãng.
  3. Trần Lâm Biền (1996), Chùa Việt, Nxb Văn hoá – Thông tin, Hà Nội.
  4. Hội đồng Lịch sử thành phố Hải Phòng, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học quốc gia Hà Nội (1998), Từ điển Bách khoa địa danh Hải Phòng, Nxb. Hải Phòng.
  5. Huyện uỷ – UBND huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng (2009), Văn bia Tiên Lãng Hải Phòng, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
  6. Nguyễn Văn Sơn (1997), Di tích thời Mạc vùng Dương Kinh (Hải Phòng), Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
  7. Viện Bảo tồn di tích (2017), Kiến trúc chùa Việt Nam qua tư liệu Viện Bảo tồn di tích, tập 1, Nxb. Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
  8. https://thuvienquocgia.vn/y-nghia-hoa-sen/