Tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng là một tín ngưỡng khá phổ biến ở làng xã của người Việt. “Người Việt phổ biến nhất, nổi bật nhất là thờ thần ở làng, không làng nào là không có đình, đền, miếu thờ thần”1.
Bởi thế, thần Thành hoàng là biểu tượng thiêng liêng nhất của cả làng, tín ngưỡng thờ Thành hoàng là sự kết hợp đỉnh cao của tín ngưỡng sùng bái con người và tín ngưỡng sùng bái thần linh.
Văn hoá Việt Nam xét về bản chất là một nền văn hoá xóm làng. Làng Việt Nam từ lâu đã là nơi sinh ra và bảo lưu văn hoá làng – văn hoá dân tộc. Cho đến nay, văn hoá làng vẫn tồn tại với sự cô động trong lối sống, phong tục tập quán, tín ngưỡng, văn hoá dân gian…. Làng Việt ở đồng bằng Bắc bộ là nơi lưu truyền các giá trị văn hóa làng, thu giữ nhiều loại hình tôn giáo và văn hóa truyền thống, trong đó có tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng. Tuy nhiên, truyền thống thờ Thành hoàng ở nước ta chỉ thực sự có quy củ và phát triển dưới thời Nguyễn.
NGUỒN GỐC TÍN NGƯỠNG THỜ THÀNH HOÀNG
Thành hoàng làng (Thành hoàng) là danh từ chung để chỉ vị thần được thờ trong làng xã Việt Nam. Giống như Táo công và Thổ công, Thành hoàng cai quản và quyết định họa phúc của một làng và thường được thờ ở đình làng. Do vậy, hầu hết ở mỗi làng quê hay phố nghề (nơi thị thành) đều lập đình (hoặc đền, miếu) thờ vị Thành hoàng của làng hay phường hội. Thành hoàng là người có công với dân, với nước, lập làng, dựng ấp hay sáng lập nên một nghề (ông tổ của nghề).
Tục thờ Thành hoàng ở nước ta là do ảnh hưởng từ văn hóa Trung Hoa truyền sang từ thời Đường. Theo Phan Kế Bính, dù trước đó nhân dân ta đã có những tín ngưỡng dân gian, nhưng sau khi du nhập vào làng xã Việt Nam, tục thờ Thành hoàng nhanh chóng bám rễ trong tâm thức người Việt, phát triển đa dạng, thể hiện truyền thống “uống nước nhớ nguồn”. Tôn thờ Thành hoàng làng chính là một nhu cầu tâm lý, người dân thờ Thành hoàng làng để phục vụ hiện thực cuộc sống, là chỗ dựa tinh thần không thể thiếu được, là động lực thúc đẩy sản xuất và ổn định cuộc sống.
Sách “Trung Quốc thần bí văn hóa” viết: “Thành hoàng tức thành hào, hào có nước gọi là trì, không có nước gọi là hoàng. Đắp đất làm thành, đào hào làm hoàng”. Nhiều học giả cho rằng từ Thành hoàng bắt nguồn từ câu của kinh dịch “Thành phục vụ hoàng”.
Theo giáo sư Hà Văn Tấn, thờ Thành hoàng đã có từ sớm ở Trung Quốc và được ghi ở Lễ Ký, sớm nhất là thời Tam quốc (220-265). Đó là đền thờ Thành hoàng do Tôn Quyền lập năm 239 ở Vu Hồ, An Huy. Đến thời Tùy (581-618) đã có tục dùng động vật để tế Thành hoàng. Thời Đường (618-907) tục thờ Thành hoàng đã phổ biến, có thơ văn tế Thành hoàng. Bấy giờ, Thành hoàng đã có hình ảnh con người và cũng từ đây, Thành hoàng không còn hóa thân của thành trì nữa mà là một con người cụ thể nào đó.
Theo Gia Thái Cối Kê chí của Lục Du thì Bàng Ngọc vốn là tướng nhà Tùy, sau quy phục nhà Đường, làm quan đến Thượng thư Bộ Công, Đô đốc U Châu, vì có ân đức với dân, sau khi chết được phong làm Thành hoàng. Thời Tống (960-1271), các phủ, châu, huyện trên toàn đất Trung Quốc đều có thờ thần Thành hoàng. Vua Tống thường gia phong cho các thần Thành hoàng. Sang thời Nguyên (1271-1368), miếu Thành hoàng được thành lập ở Thượng Đô. Đến thời Minh (1368-1644), Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương phong hàng loạt Thành hoàng, ông nói: “Trẫm đặt Thành hoàng của kinh sư, thống thuộc các thần ở các phủ, châu, huyện, để giám sát việc thiện, việc ác của dân mà giáng phúc hay giáng họa” (Tục văn hiến thông khảo, quần tư khảo). Thời Thanh (1644-1911) việc thờ Thành hoàng vẫn được coi trọng3. Có thể nói, ở Trung Quốc, Thành hoàng là vị thần bảo vệ thành trì cấp quốc gia, cấp phủ, châu, huyện và cư dân trong thành.
Tín ngưỡng Thành hoàng du nhập vào Việt Nam thời Bắc thuộc. Theo Việt Điện U Linh, năm Trường Khánh thứ 3 (823) đời Đường Mục Tông, Lý Nguyên Gia sang làm đô hộ thấy cửa Bắc thành Long Biên có dòng nước chảy ngược, địa thế xinh đẹp, mới tìm chỗ cao ráo dời phủ lỵ vào đóng tại đây, sửa dựng phủ, nhà cửa, mở nhiều cổng ngõ. Nguyên Gia sai giết trâu bò, làm tiệc mời các kỳ lão trong làng đến dự, rồi hỏi chuyện về Vương (họ Tô tên Lịch) và ngỏ ý muốn tâu xin thờ Vương làm Thành hoàng. Mọi người đều vui thuận tán thành và hưng công dựng nên ngôi đền rất nguy nga tráng lệ…. Đến thời Cao Biền sang đắp thành Đại La (866), nghe tiếng Vương Anh Linh nên sửa lễ đến tế, tôn làm “Đô phủ Thành hoàng Thành quân”. Vua Lý Thái Tổ, sau khi dời đô ra thành Đại La, đổi tên Thăng Long (1010), thường mộng thấy một ông già đầu bạc, đứng trước bệ vái chào hô vạn tuế…. Vua tỉnh dậy, sai quan đến tế, phong làm “Quốc đô Thăng Long Thành hoàng Đại vương”. Từ đó, cư dân trong thành đến lễ cầu đảo, thề ước, đều thấy linh ứng. Năm Trùng Hưng thứ 1 nhà Trần (1285) sắc phong hai chữ Bảo quốc, năm thứ 4 (1288) thêm hai chữ Trấn linh, năm Hưng Long thứ 21 (1313) gia phong hai chữ Định bang.
Như vậy, sau mấy lần gia phong vào thời Trần Nhân Tông (1278-1293) và Trần Anh Tông (1293-1314), vị Thành hoàng có hiệu “Bảo quốc Trấn linh Định bang Thành hoàng Đại vương”. Cũng theo Việt Điện U Linh, Lê Long Đĩnh khi chưa lên ngôi có thực ấp ở Đằng Châu. Khi lên ngôi vua, Lê Long Đĩnh (1005-1009), đổi Đằng Châu (Hưng Yên) làm phủ Thái Bình, phong cho các thổ thần ở đây làm Thành hoàng, với hiệu “Khai thiên Thành hoàng Đại vương”. Các vua Trần vào năm Trùng Hưng thứ 1 (1285), sắc phong “Khai thiên Trấn quốc Thành hoàng Đại vương”, năm thứ 4 (1288) gia phong hai chữ Trung phụ. Năm Hưng Long thứ 21 (1313) gia phong hai chữ Tá dực. Như vậy sau mấy lần gia phong vào thời Trần, vị Thành hoàng có vị hiệu là: “Khai thiên Trấn quốc Trung phụ Tá dực Thành hoàng Đại vương”5.
Trong giai đoạn Việt Nam bị nhà Minh xâm lược, theo sách An Nam chí của Cao Hùng Trưng, quan lại Minh đã theo chế độ Trung Quốc, lập miếu Thành hoàng ở phủ, châu, huyện của Việt Nam. Đến thời Lê, theo Đại Việt Sử ký Toàn thư, tháng 4/1449, Lê Nhân Tông (1441-1459): “Bắt đầu lập đàn thờ thần Đô Đại Thành hoàng, đàn thờ thần gió, mây, sấm, mưa và đàn thờ ma quỷ không ai tế tự để tứ thời cúng lễ”7.
QUY ĐỊNH THỜ THÀNH HOÀNG DƯỚI THỜI NGUYỄN
Theo sách “Khâm Định Đại Nam Hội điển sự lệ”, ở kinh đô Huế vào thời Nguyễn, việc tế tự các thần được thực hiện ở đàn, đền, miếu…. Riêng miếu thờ có nhiều loại như miếu thờ Công thần mở nước, miếu thờ Công thần đời Trung Hưng, miếu thờ Công thần Trung tiết, miếu thờ Công thần các trực, tỉnh; miếu Tiên y, miếu thờ Thần mưa, miếu thờ Thần gió, miếu thờ Nam Hải Long Vương, miếu thờ Thần cửa bể Tư Hiền, miếu thờ Hà Bá, miếu thờ Thần lửa, miếu thờ Thần súng, miếu Hội đồng, miếu thờ Thành hoàng…. Ở kinh đô Huế miếu thờ Thành hoàng lập năm 1809: “Gia Long năm thứ 8, chuẩn lời nghị; làm miếu ở bên hữu trong kinh thành, chính giữa đặt một án phụng thờ Thành hoàng ở kinh đô, 2 bên chái bên đông bên tây đều đặt 5 án thờ phụ, phụng thờ các Thành hoàng tỉnh…”8.
Minh Mạng năm thứ 20 (1839), chuẩn lời tâu của bộ lễ đổi miếu Hội đồng thành miếu Thành hoàng: “Khi mới khôi phục nước nhà, đã dựng miếu thờ Thành hoàng, lại dựng thêm hai nhà tòng tự. Nhà bên tả thờ các vị thần Thành hoàng các tỉnh từ Quảng Bình trở vào Nam. Nhà bên hữu thờ các vị thần Thành hoàng từ Hà Tỉnh trở ra Bắc. Các tỉnh có riêng miếu Hội đồng phụng thờ các vị thần kỳ, mà không đặt riêng miếu thờ Thành hoàng bản hạt. Ôi! Thành hoàng trừ tai ngăn hoạn, thật có công đức với dân. Các nơi sở tại đặt nhà riêng là lễ vậy; xin hạ lệnh cho các địa phương lập thêm thần vị Bản cảnh Thành hoàng ở trong miếu Hội đồng. Bàn thờ các vị thần kỳ đem đặt ở hai gian bên tả bên hữu. Khắc lại cái biển treo trong miếu làm miếu Thành hoàng. Các bài vị tòng tự trong miếu Thành hoàng ở kinh đô đều đem rước ra đốt cháy”9.
Nhưng khi Thiệu Trị lên ngôi, vua cho thành lập miếu Thành hoàng ở các tỉnh, còn miếu Hội đồng vẫn giữ như cũ. “Thiệu Trị năm đầu (1841) xuống dụ: Từ trước đến giờ thần vị Thành hoàng các trực tỉnh, từng được phụ thờ ở miếu Đô Thành hoàng tại kinh thành. Năm trước Bộ lễ nghị xin cho các hạt làm thần bài, bày thờ ở miếu Hội đồng thực hạt mình, rồi đổi gọi miếu Hội đồng là miếu Thành hoàng…. Trẫm kính nối nghiệp lớn, được theo chí tiên đế cử hành lễ trọng, sắp đặt phẩm trật các thần, nghĩ rằng: Các vị thần trước đây ở miếu Hội đồng, phần nhiều là thượng đẳng thần, giúp nước che chở dân, có công đức rõ rệt, chưa tiện cho thay đổi ngay…. Vậy thông dụ cho các trực tỉnh được làm miếu riêng thờ Thành hoàng ở nơi gần tỉnh, thành, doanh để chỗ tôn thờ; còn miếu Hội đồng cũ vẫn cho phụng thờ theo như trước, không nên thay đổi”10. Như vậy từ năm 1841 thời Thiệu Trị, ngoài miếu Thành hoàng ở kinh đô Huế, các tỉnh/thành đều có miếu thờ Thành hoàng.
Riêng Nam bộ một số nơi có miếu thờ Thành hoàng khá sớm. Chẳng hạn ở Gia Định, miếu Thành hoàng được xây dựng vào năm 1807, trước hai năm so với miếu Thành hoàng ở kinh đô Huế: “Ở phía Nam sông Tân Bình, cách phía đông nam trấn 6 dặm rưỡi, nguyên xưa là ngôi đình cúng tế các vị âm thần. Năm Gia Long thứ 6 (Đinh Mão, 1807) phụng chỉ dựng nhà ngói làm miếu Thành hoàng trong trấn, xuân thu 2 kỳ tế lễ, trấn quan đến hành lễ”11. Cũng theo sách “Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ”, Thiệu Trị năm thứ 7 (1847) đã có Thành hoàng ở kinh đô, các tỉnh và xã. Thành hoàng ở các tỉnh vốn là một vị thần giữ coi đất cho một tỉnh và được thờ ở miếu Thành hoàng. Nhưng vấn đề đặt ra là Thành hoàng ở các dân xã thì có từ bao giờ.
Trước đây nhiều người cho rằng Thành hoàng làng chỉ có từ thời Lê. Tư liệu dẫn chứng là tấm bia dựng vào thế kỷ XIX, chép lại sắc phong thời Lê Trung Hưng, tìm thấy tại xã Thường Sơn, huyện Thủy Nguyên, tỉnh Kiến An (nay thuộc TP Hải Phòng), có ghi: ông tù trưởng họ Lại, húy Bốn, vợ họ Đào, sinh hạ con trai có tài, tham gia chống quân Nguyên – Mông, diệt Ô Mã Nhi, sau được phong Đương cảnh Thành hoàng Trần triệu phò mã đô úy thượng phẩm đại liêu ban, quan nội hầu, nội quốc công, Thượng đẳng Phúc Đại Vương. Hoặc một tấm bia khác dựng năm Hồng Đức thứ 18 (1487) tại ngôi đền Trăn Tân xã Phúc Thọ, huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh do Nguyễn Đình Tuấn, tiến sĩ năm 1841, soạn bia. Nội dung bia kể rõ nghi thức rước thần trong hội làng12.
Sau khi phát hiện tại ngôi đền thờ thần ở xã Lại Yên, huyện Hoài Đức (TP Hà Nội) có bia đá khắc bài bia của Trương Hán Siêu ghi niên đại vào ngày 20/11, mùa đông năm Nhâm Tý, năm Hưng Long thứ 20 (tức ngày 19/12/1312) đời Trần Anh Tông (1293-1314), thì vấn đề phong Thành hoàng cho làng đã được đặt lại. Mặt trước của bia “Bài ký bia đền thần cổ tích” cho biết: “… năm Thuận Thiên thứ 7 (1016), mùa xuân vua đi xem ngắm khắp các núi sông, bái phong ngài làm Đương cảnh Thành hoàng Chí minh Đại vương…”, vào đời Lý Thái Tổ (1010-1028). Mặt sau bia “Phụ chép về việc gia bang các đời”cho biết “… gia phong Đương cảnh Thành hoàng Chí minh Đại vương… ngày 17 tháng 6 năm Hưng Long 20 (22/7/1312)”. Từ nội dung bia này, Giáo sư Hà Văn Tấn cho rằng: “Thành hoàng làng không phải chỉ mới xuất hiện vào thời Lê, mà đã có từ sớm hơn, chắc chắn là từ thời Trần, nhưng cũng có thể là từ thời Lý… Thời Trần, có lẽ cả thời Lý, đã có việc vua phong Thành hoàng địa phương”13.
Vào năm thứ 3 (1804), đời vua Gia Long (1802-1820) đã chuẩn lời nghị về danh sách các xã dân trong hạt khai thần hiệu ở Bắc thành ra làm ba hạng: hạng trên, hạng giữa và hạng dưới: “Về Bắc thành, những bản danh sách các xã dân trong hạt khai thần hiệu trước đây phàm nhân thần hiện có họ tên công trạng, thiên thần có sự tích rõ rệt và danh thần ở các núi sông, cùng hiện có sắc phong , thì liệt làm hạng trên, thứ đến là nhân thần có họ tên mà công trạng chưa được rõ rệt, sắc phong có quan tước mà họ tên thất truyền, hoặc hiện có ghi quan tước mà sắc phong thời lạc thì liệt ở hạng giữa, lại thứ nữa như sắc phong tuy còn mà sự tích mai một, nhưng xét các mỹ tự là chính thần, thì liệt ở hạng dưới. Đến như lúc còn sống làm sự nhơ nhuốc và tà dâm, những tinh khí ma quỷ gỗ đá, những loài côn trùng quái vật phàm thuộc vào sự bất chính, đều nên tước bỏ”14.
Năm đầu tiên (1820) đời Minh Mạng (1820-1841) lại xuống chỉ dụ: Thần hiệu ở hạng trên thì tặng mỹ tự là Thượng Đẳng Thần, ở hạng giữa thì tặng mỹ tự là Trung Đẳng Thần, ở hạng dưới thì tặng mỹ tự là chi thần. Đến năm thứ 7 (1847) đời Thiệu Trị (1841-1847) lại chuẩn bị lời tâu chia Thành hoàng ra làm 3 hạng: Vị Thành hoàng ở kinh đô liệt vào thượng đẳng, vị Thành hoàng ở các dân xã kinh đô liệt vào hạng hạ đẳng, còn vị Thành hoàng ở Thừa Thiên phủ và ở tỉnh chiếu theo lệ trung đẳng gia phong. Năm thứ 3 (1850) đời Tự Đức (1847-1883), vua chuẩn y lời nghị thần hiệu đã được sắc chỉ ở các địa phương, gia tặng mỹ tự cho 6 loại thần: Thiên thần, Thổ thần, Sơn thần, Thủy thần, Dương thần, Âm thần và liệt vào ba hạng: Thượng đẳng, Trung đẳng, hạ đẳng15. Tổng cộng có 18 mỹ tự gia tặng cho các thần. Có thể nêu một số sắc thần cấp cho thôn, ấp, xã thường được thờ trong các đình dưới triều Nguyễn còn lưu giữ đến ngày nay với các loại thần như sau:
– Thổ thần: Thượng đẳng, mỹ tự Hàm quang. Hạ đẳng, mỹ tự Đôn ngưng thời Tự Đức, Dực bảo Trung hưng thời Duy Tân, Bảo Đại.
+ Cấp cho thôn Kiểng Phước, Dương Phước, Tân Duân Đông (Gò Công) (nay thuộc tỉnh Tiền Giang), ngày 29/11 năm Tự Đức thứ 5 (8/1/1853), Sắc Bạch Mã thái giám thượng đẳng thần… gia tặng Dương uy Ngự vũ Bảo chưởng Kiện thuận Hòa nhu Hàm quang thượng đẳng thần.
+ Cấp cho thôn Thường Lạc huyện Đông Xuyên (nay thuộc tỉnh Đồng Tháp), ngày 29 tháng 11 năm Tự Đức thứ 5 (8/1/1853). Sắc: Thần Thành hoàng bổn cảnh, vốn đã được phong là thần Quảng hậu Chính trực Hựu thiện…tặng thêm là thần Quảng hậu Chính trực Hựu thiện Đôn ngưng16.
– Thủy thần: Trung đẳng, mỹ tự Uông nhuận. Hạ đẳng, mỹ tự Trừng trạm.
+ Cấp cho thôn Thắng Tam (Vũng Tàu). Sắc: “Thủy long tôn thần gia tặng Trứ linh Chương ưng Mục uyên Hoằng bác Uông nhuận trung đẳng thần…”17.
+ Cấp cho thôn Thắng Tam (Vũng Tàu), ngày 29/11 năm Tự Đức thứ 5 (8/1/1853).
Sắc: “Nam Hải cự tộc Ngọc Lân tôn thần (cá voi) gia tặng Từ tế Linh chương Trợ tín Trừng trạm chi thần…”. Có thể kể thêm một số Thuỷ thần là vị thần biển như Nam hải đại vương, Bát hải đại vương…; thần sông, hồ, đầm như Linh Lang, Tam Giang…
– Dương thần: Thượng đẳng, mỹ tự Trác vĩ. Trung đẳng, mỹ tự Quang ý. Hạ đẳng, mỹ tự Đoan túc.
+ Cấp cho thôn An Hội (Bến Tre). Cao Các thượng đẳng thần… gia tặng Hoằng mô Vĩ lược Đôn hậu Phù hựu Trạc dương Trác vĩ thượng đẳng thần.
+ Cấp cho thôn Vĩnh Tế tổng Châu Phú tỉnh Châu Đốc (nay thuộc tỉnh An Giang), ngày 25/7 năm Khải Định thứ 9 (1924). Sắc phong cấp cho thôn Vĩnh Tế, tổng Châu Phú tỉnh Châu Đốc phụng sự khâm sai Thống chế án thủ Châu Đốc … kiêm quản Hà Tiên trấn, Trụ Quốc Đô, tráng Võ tướng Nguyễn Công Tôn thần (Nguyễn Văn Thoại), giúp nước che dân linh ứng đã lâu. Nay gặp lễ Tứ tuần Đại khánh tiết của Trẫm đã nhận bửu chiếu lễ Đàm Ân, phong Đoan túc Dực bảo Trung hưng tôn thần18.
– Âm thần: Thượng đẳng, mỹ tự Trang huy.
+ Cấp cho thôn Trường Thạnh huyện Kiến Hưng, ngày 29/11 năm Tự Đức thứ 5 (5/1/1853). “Sắc: Bốn vị tôn thần làm lớn mạnh Nam Hải của nước nhà (sắc đại càn quốc gia Nam Hải tứ vị tôn thần), vốn được tặng là Thượng đẳng thần Hàm hoằng Quang đại Chí đức Phổ bác Hiển hóa…tặng thêm là Thượng đẳng thần Hàm hoằng Quang đại Chí đức Phổ bác Hiển hóa Trang huy…”.
+ Cấp cho thôn Kiểng Phước, huyện Tân Hòa (Gò Công) (nay thuộc tỉnh Tiền Giang), ngày 29/11 năm Tự Đức thứ 5 (8/1/1853). Sắc phong Thiên Y Ana Diễn Ngọc Phi vốn phong Hoằng huệ Phổ tế Linh cảm Diệu thông Mặc tưởng thượng đẳng thần…tặng thêm Hoằng huệ Phổ tế Linh cảm Diệu thông Mặc tưởng Trang huy thượng đẳng thần….
Qua một số sắc thần vừa nêu, có thể nói, dưới triều Nguyễn ít nhất có 4 loại thần được thờ trong đình gồm: Thổ thần (Bạch Mã thái giám, Thành hoàng bổn cảnh…), Thủy thần (Thủy Long, Nam Hải cự tộc ngọc lân…), Dương Thần (Cao các, Nguyễn Văn Thoại…), Âm thần (Đại càn quốc gia Nam Hải Tứ vị Tôn thần, Thiên Y Ana Diễn Ngọc Phi…) và đều có nhiệm vụ “Thần kỳ tương hựu bảo ngã lê dân” (thần thì phải giúp đỡ bảo vệ cho dân đen của ta). Trong 4 loại thần thì thần Thành hoàng bổn cảnh thờ ở đình chỉ là chi thần, thần hạ đẳng trong loại thổ thần và được phong mỹ tự “Đôn ngưng”. Đình thờ thần của làng, ngoài Thành hoàng bổn cảnh loại thổ thần, còn có những đình thờ những loại thần khác: Thủy thần, Dương thần, Âm thần…
Tóm lại, tín ngưỡng thờ Thành hoàng đã có từ sớm ở Trung Quốc và có đền thờ riêng từ thời Tam Quốc. Tín ngưỡng này du nhập vào Việt Nam từ thời Bắc thuộc với Tô Lịch là người đầu tiên được tôn làm Thành hoàng vào năm 823. Thành hoàng thờ ở làng chắc chắn có từ thời Trần. Sang thời Nguyễn, miếu thờ Thành hoàng đã lập ở kinh đô Huế vào năm 1809 và ở các tỉnh từ năm 1841. Việc thờ Thành hoàng dưới thời Nguyễn đã thực sự phát triển mạnh, có quy củ theo luật lệ triều đình, trở thành nét tín ngưỡng không thể thiếu của làng Việt, với 6 loại thần (Thiên thần, Thổ thần, Sơn thần, Thủy thần, Dương thần, âm thần), được liệt vào ba hạng (thượng đẳng, trung đẳng, hạ đẳng).
Trong tâm thức người Việt, Thành hoàng là vị thần tối linh, có thể bao quát toàn bộ đời sống dân làng, bảo vệ, phù hộ người dân khỏe mạnh, làm ăn phát đạt. Việc thờ Thành hoàng xét cho cùng là sự thờ phụng luật lệ làng xã, lề thói gia phong của làng. Cùng với thờ cúng tổ tiên, tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng đem lại cho người dân ý thức hướng về cội nguồn, quê cha đất tổ bằng những biểu hiện sinh hoạt văn hoá truyền thống.
Chú thích:
* Th.S Đào Ngọc Lam Phương – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQG TP HCM).
1. Đại Việt sử ký toàn thư tập 4 (1968), bản dịch Viện Sử học, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.86.
2. Nguyễn Duy Hinh (1996), Tín ngưỡng Thành hoàng Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.23.
3. Hà Văn Tấn (2002), Chữ trên đá chữ trên đồng – Minh văn và lịch sử, Nxb Khoa học Xã hội, tr.181.
4. Lý Tế Xuyên (1994), Việt Điện U Linh, Nxb Văn Học, tr.33-34.
5. Lý Tế Xuyên (1994), Việt Điện U Linh, Nxb Văn Học, tr.67-70.
6. Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự (1998), Đình Việt Nam, Nxb TP HCM, tr.50.
7. Đại Việt Sử ký toàn thư, tập II (1998), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.371.
8. Khâm Định Đại Nam Hội điển sự lệ, tập 6 (1997), Nxb Thuận Hóa, tr.507.
9. Minh Mệnh chính yếu, tập III (1974), bản dịch của Lê Phục Thiện, Bộ Văn hóa Giáo dục và Thanh niên xuất bản, tr. 215-216.
9. Khâm Định Đại Nam Hội điển sự lệ, tập 6 (1993), Nxb Thuận Hóa, tr.508.
10. Trịnh Hoài Đức (1972), Gia Định Thành Thông chí, tập hạ, Nha Văn hóa Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hóa xuất bản, tr.86.
11. Vũ Ngọc Khánh (2002), Thành hoàng làng Việt Nam, Nxb Thanh Niên, tr.19-20.
12. Hà Văn Tấn (2002), Chữ trên đá chữ trên đồng – Minh văn và lịch sử, Nxb Khoa học Xã hội, tr.177-185.
13. Khâm Định Đại Nam Hội điển sự lệ, tập 8 (1993), Nxb Thuận Hóa, tr.153-154.
14. Khâm Định Đại Nam Hội điển sự lệ, tập 8 (1993), Nxb Thuận Hóa, tr.187.
15. Huỳnh Ngọc Trảng – Trương Ngọc Tường (1999), Đình Nam Bộ xưa và nay, Nxb Đồng Nai, tr.110.
16. Cao Tự Thanh (1996), Lịch sử Đồng Tháp Mười (từ thế kỷ XVIII đến 1930), Nxb Chính trị Quốc gia, tr.267.
17. Huỳnh Ngọc Trảng – Trương Ngọc Tường (1999), Đình Nam Bộ xưa và nay, Nxb Đồng Nai, tr.282.
Superb website you have here but I was curious if you knew of any community forums that cover the same topics talked about here? I’d really love to be a part of group where I can get suggestions from other experienced individuals that share the same interest. If you have any suggestions, please let me know. Kudos!
Attractive element of content. I simply stumbled upon your web site and in accession capital to claim that I acquire actually enjoyed account your weblog posts. Anyway I will be subscribing in your augment or even I success you get right of entry to consistently rapidly.
I am glad to be one of many visitants on this outstanding internet site (:, appreciate it for posting.
You made some good points there. I did a search on the matter and found most persons will have the same opinion with your blog.
I really like your writing style, fantastic info , thankyou for posting : D.
I cannot thank you enough for the article.Thanks Again. Keep writing.
Thanks for sharing excellent informations. Your website is very cool. I am impressed by the details that you have on this blog. It reveals how nicely you perceive this subject. Bookmarked this website page, will come back for more articles. You, my pal, ROCK! I found just the information I already searched all over the place and just couldn’t come across. What an ideal site.
Hello, i read your blog occasionally and i own a similar one and i was just wondering if you get a lot of spam responses? If so how do you reduce it, any plugin or anything you can recommend? I get so much lately it’s driving me mad so any assistance is very much appreciated.
Hello.This article was extremely fascinating, particularly because I was browsing for thoughts on this matter last couple of days.
Hi! I’m at work surfing around your blog from my new iphone! Just wanted to say I love reading through your blog and look forward to all your posts! Keep up the excellent work!
Fantastic website. A lot of helpful information here. I am sending it to several friends ans additionally sharing in delicious. And of course, thanks for your sweat!
Hello my family member! I wish to say that this post is awesome, great written and come with almost all important infos. I¦d like to peer extra posts like this .
What is FlowForce Max? FlowForce Max Advanced Formula is a holistic blend designed to promote optimal prostate health
Regards for all your efforts that you have put in this. very interesting info .
Good day! I know this is kind of off topic but I was wondering which blog platform are you using for this site? I’m getting tired of WordPress because I’ve had issues with hackers and I’m looking at options for another platform. I would be great if you could point me in the direction of a good platform.
naturally like your web-site but you need to check the spelling on quite a few of your posts. Many of them are rife with spelling issues and I in finding it very troublesome to inform the truth nevertheless I’ll surely come again again.
Hi my friend! I wish to say that this post is awesome, great written and include approximately all significant infos. I would like to see more posts like this.
Absolutely composed articles, Really enjoyed reading through.
I couldn’t resist commenting
Fitspresso stands out among the crowded health supplement market as an exceptional product.
Some genuinely fantastic content on this website , thankyou for contribution.
Wow Thanks for this page i find it hard to unearth good facts out there when it comes to this content appreciate for the write-up website
Wow Thanks for this post i find it hard to search for awesome material out there when it comes to this content thank for the review site
Wow Thanks for this page i find it hard to acquire awesome particulars out there when it comes to this content appreciate for the review site
nice blog mate.. amazing content.. this one i search for. thank you
Hmm it seems like your blog ate my first comment (it was extremely long) so I guess I’ll just sum it up what I had written and say, I’m thoroughly enjoying your blog. I too am an aspiring blog writer but I’m still new to the whole thing. Do you have any suggestions for novice blog writers? I’d really appreciate it.
you have a great blog here! would you like to make some invite posts on my blog?
Wow Thanks for this write-up i find it hard to locate beneficial resources out there when it comes to this material appreciate for the information site
Renew is a nutritional supplement that activates your metabolism and promotes healthy sleep.
What Is FitSpresso? The 100 natural formula is formulated using a potent blend of 6 ingredients
Hi, Neat post. There’s a problem along with your site in internet explorer, may test thisK IE still is the market leader and a big portion of other folks will pass over your great writing due to this problem.
Wow Thanks for this posting i find it hard to get a hold of great info out there when it comes to this subject material appreciate for the thread website
I’m really enjoying the design and layout of your website. It’s a very easy on the eyes which makes it much more enjoyable for me to come here and visit more often. Did you hire out a developer to create your theme? Great work!
Very interesting info !Perfect just what I was looking for! “Peace, commerce and honest friendship with all nations entangling alliances with none.” by Thomas Jefferson.
Nice blog here! Also your website loads up fast! What host are you using? Can I get your affiliate link to your host? I wish my web site loaded up as fast as yours lol
What i don’t understood is in fact how you’re now not really a lot more smartly-favored than you might be right now. You are so intelligent. You realize thus considerably when it comes to this subject, produced me individually imagine it from a lot of various angles. Its like women and men are not fascinated until it’s one thing to accomplish with Lady gaga! Your own stuffs great. At all times take care of it up!
I like what you guys are up also. Such intelligent work and reporting! Keep up the superb works guys I have incorporated you guys to my blogroll. I think it’ll improve the value of my web site 🙂
I am just writing to let you be aware of what a terrific discovery my daughter experienced going through your web page. She figured out several details, with the inclusion of what it’s like to possess an ideal helping character to make a number of people clearly thoroughly grasp certain very confusing things. You truly surpassed my desires. Thank you for rendering these priceless, trustworthy, edifying and also fun thoughts on this topic to Ethel.
I have recently started a site, the information you offer on this website has helped me greatly. Thanks for all of your time & work.
What Is ErecPrime? ErecPrime is a male enhancement supplement that will help with improving one’s sexual experience.
Hi my friend! I wish to say that this article is awesome, nice written and include approximately all vital infos. I’d like to see extra posts like this.
Good – I should definitely pronounce, impressed with your website. I had no trouble navigating through all the tabs as well as related information ended up being truly easy to do to access. I recently found what I hoped for before you know it at all. Quite unusual. Is likely to appreciate it for those who add forums or anything, web site theme . a tones way for your customer to communicate. Nice task..
Hi, Neat post. There is a problem with your site in internet explorer, would test this… IE still is the market leader and a big portion of people will miss your fantastic writing because of this problem.
Perfect piece of work you have done, this web site is really cool with wonderful info .
Hi my loved one! I wish to say that this article is amazing, nice written and include approximately all significant infos. I’d like to peer extra posts like this .
Wow Thanks for this publish i find it hard to obtain very good content out there when it comes to this blog posts thank for the review site
Lottery Defeater Software is a cutting-edge application designed to analyze and optimize your chances of winning various lottery games.
Hi, Neat post. There’s a problem with your site in internet explorer, would test this… IE still is the market leader and a large portion of people will miss your excellent writing due to this problem.
I always was interested in this topic and stock still am, thanks for posting.
The music video for “Vocal77” was directed by vocal77pro. It is a tribute to rave culture and electronic music. It consists of a compilation of various amateur slot vocal77 recorded
Great post. I am facing a couple of these problems.
Hi there, just became alert to your blog through Google, and found that it is truly informative. I’m going to watch out for brussels. I’ll be grateful if you continue this in future. Lots of people will be benefited from your writing. Cheers!
Usually I don’t read article on blogs, but I would like to say that this write-up very forced me to try and do so! Your writing style has been surprised me. Thanks, very nice article.
There is noticeably a bundle to find out about this. I assume you made sure nice factors in options also.
Wow! Thank you! I continuously needed to write on my site something like that. Can I include a portion of your post to my site?
You are a very bright person!
Excellent blog you have here but I was curious about if you knew of any forums that cover the same topics talked about in this article? I’d really love to be a part of community where I can get advice from other knowledgeable individuals that share the same interest. If you have any suggestions, please let me know. Cheers!
I rattling lucky to find this website on bing, just what I was searching for : D also saved to favorites.
What is Lottery Defeater Software? Lottery Defeater Software is a plug-and-play Lottery Winning Software that is fully automated. Kenneth created the Lottery Defeater software. Every time someone plays the lottery, it increases their odds of winning by around 98.
Wow, fantastic blog structure! How lengthy have you been blogging for? you make blogging glance easy. The whole glance of your website is wonderful, let alone the content material!
I¦ve recently started a blog, the information you offer on this site has helped me greatly. Thank you for all of your time & work.
Deference to website author, some great entropy.
You have remarked very interesting points! ps decent web site. “Do not quench your inspiration and your inmagination do not become the slave of your model.” by Vincent Van Gogh.
Absolutely pent content, Really enjoyed reading through.
I have been exploring for a little bit for any high quality articles or blog posts in this kind of area . Exploring in Yahoo I ultimately stumbled upon this website. Reading this information So i?¦m satisfied to exhibit that I have a very just right uncanny feeling I found out just what I needed. I most indisputably will make sure to do not overlook this web site and give it a look on a constant basis.
My partner and I absolutely love your blog and find most of your post’s to be exactly I’m looking for. Do you offer guest writers to write content to suit your needs? I wouldn’t mind creating a post or elaborating on some of the subjects you write with regards to here. Again, awesome website!
Loving the information on this internet site, you have done great job on the content.
The best dubs go beyond the basics of the format, and make those vocal77 loops sound as if they absolutely need to be vocal77 repeated.
Very interesting topic, thanks for putting up. “The season of failure is the best time for sowing the seeds of success.” by Paramahansa Yogananda.
What’s Going down i am new to this, I stumbled upon this I’ve found It absolutely useful and it has aided me out loads. I’m hoping to give a contribution & assist other users like its aided me. Good job.
Cyberchase is an animated science fantasy children’s television series that airs on PBS Kids. The series centers around three children from Earth: Jackie, Matt and Inez, who are brought into Cyberspace, a digital universe, in order to protect it from the villainous Hacker (Christopher Lloyd).[4] They are able to foil Hacker’s schemes by means of problem-solving skills in conjunction with basic math, environmental science and wellness. In Cyberspace, they meet Digit (Gilbert Gottfried for the first 13 seasons, Ron Pardo since season 14), a “cybird” who helps them on their missions.[5]
great points altogether, you just won a emblem new reader. What may you recommend about your submit that you just made some days ago? Any sure?
I am constantly searching online for ideas that can help me. Thanks!
I just like the helpful information you supply to your articles. I’ll bookmark your blog and test once more right here regularly. I am slightly certain I’ll learn plenty of new stuff proper right here! Best of luck for the following!
I have not checked in here for a while since I thought it was getting boring, but the last several posts are good quality so I guess I will add you back to my everyday bloglist. You deserve it my friend 🙂
The following time I read a blog, I hope that it doesnt disappoint me as much as this one. I mean, I know it was my option to read, however I actually thought youd have one thing attention-grabbing to say. All I hear is a bunch of whining about one thing that you might fix if you werent too busy on the lookout for attention.
Hello there! I know this is kinda off topic however , I’d figured I’d ask. Would you be interested in exchanging links or maybe guest authoring a blog article or vice-versa? My blog covers a lot of the same subjects as yours and I feel we could greatly benefit from each other. If you are interested feel free to send me an e-mail. I look forward to hearing from you! Superb blog by the way!
I like what you guys are up also. Such intelligent work and reporting! Carry on the excellent works guys I’ve incorporated you guys to my blogroll. I think it will improve the value of my web site 🙂
Merely wanna remark that you have a very nice website , I love the style and design it actually stands out.
Howdy just wanted to give you a quick heads up. The words in your article seem to be running off the screen in Internet explorer. I’m not sure if this is a format issue or something to do with internet browser compatibility but I thought I’d post to let you know. The layout look great though! Hope you get the problem resolved soon. Many thanks
F*ckin’ awesome issues here. I’m very glad to see your article. Thank you a lot and i am having a look ahead to touch you. Will you please drop me a e-mail?
Only wanna comment that you have a very nice website , I love the pattern it really stands out.
Wow, awesome blog layout! How long have you been blogging for? you made blogging look easy. The overall look of your site is great, as well as the content!
I don’t unremarkably comment but I gotta admit thanks for the post on this amazing one : D.
I will immediately clutch your rss as I can not to find your e-mail subscription link or e-newsletter service. Do you have any? Kindly allow me recognize so that I could subscribe. Thanks.
We are a bunch of volunteers and starting a brand new scheme in our community. Your website offered us with valuable information to work on. You’ve done an impressive process and our whole neighborhood shall be thankful to you.
Save big on Marc Jacobs fashion at the marc jacobs outlet.
Explore fashionable styles at mammut clothing.
Heya i’m for the first time here. I came across this board and I to find It really helpful & it helped me out much. I’m hoping to present something again and help others such as you aided me.
As a Newbie, I am permanently browsing online for articles that can benefit me. Thank you
Hi there! This is my first comment here so I just wanted to give a quick shout out and tell you I truly enjoy reading through your posts. Can you suggest any other blogs/websites/forums that deal with the same topics? Many thanks!
There is noticeably a bunch to know about this. I feel you made some nice points in features also.
I have been absent for a while, but now I remember why I used to love this site. Thanks, I?¦ll try and check back more frequently. How frequently you update your web site?
I think that is one of the such a lot vital information for me. And i’m satisfied reading your article. But should commentary on some basic issues, The web site taste is great, the articles is really excellent : D. Excellent process, cheers
I really like your blog.. very nice colors & theme. Did you create this website yourself or did you hire someone to do it for you? Plz respond as I’m looking to create my own blog and would like to know where u got this from. thanks
Upgrade your wardrobe with the latest from agolde jeans.
Shop now for premium styles at Z SUPPLY Clothing.
I am not sure where you are getting your information, but great topic. I needs to spend some time learning more or understanding more. Thanks for excellent info I was looking for this information for my mission.
Shop now for premium styles at rag and bone jeans outlet.
I am glad to be one of several visitors on this outstanding website (:, appreciate it for posting.
Transform your wardrobe with elegant pieces from alice and olivia clothing.
That is the precise weblog for anyone who needs to seek out out about this topic. You realize so much its almost hard to argue with you (not that I really would want…HaHa). You undoubtedly put a new spin on a topic thats been written about for years. Nice stuff, simply great!
Hello. impressive job. I did not anticipate this. This is a splendid story. Thanks!
Utterly pent content material, thankyou for entropy.
I have been examinating out a few of your articles and i can claim nice stuff. I will surely bookmark your blog.
I like what you guys are up too. Such clever work and reporting! Carry on the excellent works guys I¦ve incorporated you guys to my blogroll. I think it will improve the value of my web site 🙂
Explore a wide range of styles at paige jeans outlet.
Find unique pieces at namilia outlet.
Find high-quality fashion at lucky brand store.
Transform your wardrobe with elegant pieces from alice and olivia clothing.
My coder is trying to convince me to move to .net from PHP. I have always disliked the idea because of the expenses. But he’s tryiong none the less. I’ve been using Movable-type on various websites for about a year and am anxious about switching to another platform. I have heard great things about blogengine.net. Is there a way I can import all my wordpress posts into it? Any kind of help would be really appreciated!
Na zwiedzanie Las Vegas można przeznaczyć dwie doby. A potem czym prędzej uciekać, by odpocząć na łonie natury! Warta odwiedzenia jest pobliska Dolina Śmierci. Można też pojechać w drugą stronę, by zobaczyć Kanion Kolorado. Grecja – Rodos, Kreta, Zakynthos, Kos. Znane i cenione od lat miejscówki w całkiem nowych odsłonach. Nie zabraknie gorącej greckiej atmosfery, zabawy do białego rana, wybornych win i atrakcji przeznaczonych tylko dla osób pełnoletnich. A poza tym – jak to w Grecji – gwarantowana słoneczna pogoda, zero opadów i bajeczne widoki. Mapy z kierunkami natarcia na Polskę? Rosyjskie strachy na Lachy Nie ma wątpliwości, że tytuł najsłynniejszego kasyna na świecie przypadło pałacowi w Monte Carlo. I to nie tylko za sprawą Jamesa Bonda. Kasyno powstało w 1857 roku, chociaż dopiero 6 lat później można mówić o jego faktycznym rozpoczęciu działalności. Pomysłodawcą powstania kasyna w Monte Carlo był książe Monako – Karol III Grimaldi. To jednak matka księcia – Maria Karolina zajęła się projektowaniem budynku.
https://toparticlesdirectory.com/author/tertauletla1989/
Zasady nie są skomplikowane, więc nawet po kilku rundach się w nich nie pogubicie. POLITYKA PRYWATNOŚCI Idealny sposób na rozkręcenie imprezy. Emocjonujący turniej rozstrzygnięty między najlepszymi znajomymi z pewnością ożywi domówkę. Pola i kieliszki są ponumerowane i oznaczone kolorem czarnym lub czerwonym. Gdy kulka wypadnie na danym polu należy wziąć kieliszek o tym samym numerze i kolorze i… chlup! I tak każdy kolejny, jeżeli kulka wypadnie na miejscu gdzie kieliszek został już opróżniony-czekasz kolejkę. Koszyk jest pusty! 32,99 zł – 84 karty poleceń Gry planszowe przeżywają swój renesans. Jest ich mnóstwo – różnią się tematyką, zasadami, estetyką i poziomem trudności. Jak wybrać taką, która przypadnie do gustu Tobie i Twoim znajomym? Przedstawiamy 3 gry, które możesz wykorzystać na następnej imprezie!
I am typically to running a blog and i actually recognize your content. The article has really peaks my interest. I am going to bookmark your web site and hold checking for new information.
Discover unique fashion pieces at citizens of humanity.
Wow Thanks for this information i find it hard to track down beneficial data out there when it comes to this topic appreciate for the publish site
you have a great blog here! would you like to make some invite posts on my blog?
priligy amazon 26, 27 The publication of RALES was not associated with a significant change in this score
Some genuinely great blog posts on this web site, thanks for contribution. “Once, power was considered a masculine attribute. In fact, power has no sex.” by Katharine Graham.
F*ckin’ awesome things here. I am very glad to see your article. Thanks a lot and i’m looking forward to contact you. Will you please drop me a mail?
Discover incredible bargains on Marc Jacobs products at the marc jacobs outlet.
you are in reality a excellent webmaster. The website loading speed is amazing. It seems that you’re doing any distinctive trick. Furthermore, The contents are masterwork. you’ve done a magnificent activity on this subject!
Greetings! Very helpful advice on this article! It is the little changes that make the biggest changes. Thanks a lot for sharing!
88online voi su ket hop giua cac tro choi ca cuoc the thao, song bai truc tuyen, va cac tro choi danh bac, 88 Online la dia diem ly tuong cho nhung nguoi yeu thich cam giac hoi hop va may man
Wedsite: https://88online.baby/
Well I truly enjoyed studying it. This tip offered by you is very useful for accurate planning.
Your home is valueble for me. Thanks!…
You can certainly see your skills in the work you write. The world hopes for more passionate writers like you who aren’t afraid to say how they believe. Always follow your heart.
I went over this site and I conceive you have a lot of excellent information, bookmarked (:.
I am constantly looking online for posts that can facilitate me. Thx!
Профессиональный сервисный центр по ремонту бытовой техники с выездом на дом.
Мы предлагаем: сервис центры бытовой техники москва
Наши мастера оперативно устранят неисправности вашего устройства в сервисе или с выездом на дом!
Shop now for trendy fashion at joie clothing.
Woah! I’m really loving the template/theme of this site. It’s simple, yet effective. A lot of times it’s challenging to get that “perfect balance” between superb usability and appearance. I must say that you’ve done a superb job with this. In addition, the blog loads extremely quick for me on Firefox. Excellent Blog!
Discover unique styles at isabel marant outlet.
Find high-quality fashion at roxy clothing.
Discover unique fashion pieces at adina eden jewelry.
I was curious if you ever considered changing the page layout of your website? Its very well written; I love what youve got to say. But maybe you could a little more in the way of content so people could connect with it better. Youve got an awful lot of text for only having one or two images. Maybe you could space it out better?
F*ckin’ remarkable issues here. I’m very glad to see your post. Thanks so much and i am taking a look forward to touch you. Will you kindly drop me a e-mail?
Shop now for trendy fashion at rag and bone.
Explore a curated collection of fashion at fjallraven outlet.
Discover unique fashion pieces at citizens of humanity.
Upgrade your style with chic fashion from DL1961 denim.
Find exclusive deals on stylish fashion at house of cb.
Профессиональный сервисный центр по ремонту компьютеров и ноутбуков в Москве.
Мы предлагаем: ремонт макбук про москва
Наши мастера оперативно устранят неисправности вашего устройства в сервисе или с выездом на дом!
Update your wardrobe with Marc Jacobs from the marc jacobs outlet.
Because CRRT is continuous, it allows for better volume control buy generic priligy